ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در روز چهاردهم شهریورماه سال 352 خورشیدی (برابر پنجم سپتامبر 973 زایشی) در روستای کوچکی بنام «بیرون» در نزدیکی شهر «کات» در سرزمین خوارزم (در ازبکستان کنونی) که در آن هنگام بخشی از فرمانرو سامانیان بود دیده به جهان گشود.
در آن روزگار سرزمین خوارزم افزون بر کلانشهر بخارا (که پایتخت آن بود)، دو کلانشهر دیگر داشت، یکی گرگانج در باخترِ آمودریا و دیگری «کات» در خاور این رود، خیزش آب آمودریا آسیب های بزرگی بر کات زد و در پایان سدۀ هجدهم کوچی بدست سپاهیان تیمورلنگ یکسره ویران شد. مردم کات تا پیش از سدۀ سیزدهم زایشی به زبان خوارزمی که یکی از زبانهای کهن ایرانی و نزدیک به زبان سُغدی بود سخن می گفتند.
ابوریحان بیرونی که در چنین سرزمین فرهنگ خیز چشم به جهان گشوده بود، زبانهای خوارزمی – پارسی – عربی- و سانسکریت را بخوبی می دانست و به زبانهای یونانی باستان – عبری توراتی - و زبان سُریانی آشنایی بسنده داشت.
برخی نوشته اند از آنجا که بیشتر سالهای زندگی را بیرون از زادگاهش به سر برد، او را بیرونی نام دادند.
(دانشنامۀ تاریخ – دکتر محمود طلوعی)
بیرونی در آغاز کار چندی در دربار شمس المعالی قابوس ابن وشمگیر(1) به کار پرداخت و آثارالباقیه را در همان هنگام (پیرامون سال 390 ماهشیدی- 100 زایشی) نوشت. پیرامون سال 400 به خوارزم باز گشت و چندی در دربار ابوالعباس مأمون ابن مأمون خوارزمشاه (2) می زیست تا اینکه پس از شورش در خوارزم و کُشته شدن خوارزمشاه و لشکرکشی سلطان محمود غزنوی به خوارزم، همراه محمود به غزنه رفت و در بیشتر جنگهای محمود در هندوستان همراه او بود. رفت و آمدهای او به هند و آشنایی با دانشمندان و فرزانگان هندی بر دامنۀ دانش او افزود و زبان سانسکریت را به خوبی آموخت.
بیرونی را بزرگترین دانشمندِ جهان اسلام، و یکی از بزرگترین دانشمندانِ ایرانی در همۀ چرخه های روزگار شناخته، و او را پدر مردم شناسی anthropology و هند شناسی indialogy نام داده اند. در بسیاری از کشورها نام بیرونی را بردانشگاهها – دانشکده ها و تالارهای بزرگ هنری، و گنج نامه ها گذاشته اند و برنام «استاد جاوید» به او داده اند.
شمار نامه های کلان و نوشتارهایی را که بیرونی به زبانهای گوناگون از خود برجای گذاشته بیش از 146 نوشته اند. او خود در سن 65 سالگی از 113 نوشتار خود نام برده است. از این گزارش دانسته می شود که 33 نوشتار دیگر را در بالای 65 سالگی نوشته است.
از میان نامدارترین نوشته های او می توان از التفهیم در رایشگری و اخترماری [ریاضیات و ستاره شناسی] - آثار الباقیه در کارنامه گذشتگان و گیتا شناسی - تحقیق ماللهند دربارۀ فرهنگ و آیین های شهریگری هند نام برد. ارزش این نامه چنان است که پس از هزارسال، هنوز هم گرانمایه ترین بُنمایه در زمینۀ هند شناسی است
تندیس بیرونی در پارک لاله کار استاد محمد علی مددی ( 3)
از نوشته های بجا مانده از پیشینیان چنین دانسته می شود که پیوند بیرونی با محمود غزنوی خوب نبوده است، تیزهوشی - دانایی – مردم دوستی- پیروی از راستی و دیگر فروزه های نیک بیرونی ، سلطان محمود خشک مغز و نا جوانمرد را به خشم می آورده است، نوشته اند که روزی محمود غزنوی در باغ هزار درخت شهر غزنين بر بالای كوشكی كه چهار در بود نشسته بود و گروهی از دانشوران و سرداران سپاه، گرد او بودند. محمود برای خوار کردن بیرونی روی به او کرد و پرسید: تو که همه چیز می دانی ، بمن بگو من از کدامین در بیرون خواهم رفت؟ پاسخ خود را بر کاغذی بنویس و در زير تشك من بگذار، ابوريحان كه خوی اهریمنی محمود را می شناخت دیدگاه خود را بر کاغذی نوشت و در زیر تشک محمود گذاشت.
محمود گفت: آنچه را می گمانی نوشتی؟ ابوريحان گفت: آری، آنگاه محمود فرمود کارگران بیل و کلنگ بیاورند و بر ديواری كه در سوی خاور کاخ بود دری بگشایند، و محمود از آن در بيرون رفت و گفت آن نوشته را بیاورند، ابوریحان نوشته بود: سلطان از اين چهار در بيرون نمی رود، بر ديوار خاوری دری بگشاید و از آن در بيرون شود! محمود پرسید تو از کجا دانستی؟ گفت: از خوی و سرشت تو!
پس از مرگ محمود، ابوریحان بیرونی دانشنامۀ کلان خود را ( در سال 421 ماهشیدی) در زمینۀ ستاره شناسی بنام قانون مسعودی نوشت و به مسعود پسر محمود غزنوی ارمغان کرد، ولی ارمغان مسعود را که سه بار شتر سکۀ سیمین بود نپذیرفت و به مسعود نوشت: من این دانشنامه را برای دانش افزایی نوشته ام نه برای پول. این نامۀ بسیار ارزشمند بیرونی به زبان عربی نوشته شد و شوربختانه هنوز به زبان پارسی برگردان نشده است.
این تنها بیرونی نبود که از روی ناگزیری کلان نامۀ خود را به نام مسعود نوشت، بسیاری از دیگر
فرزانگان ایرانی نیز چنین کردند، نه برای اینکه دستمزد یا پاداشی از فرمانروا دریافت کنند، برای اینکه بتوانند نوشته های خود را در نسخه های فراوان فرادست دانش پژوهان و جویندگان دانش بگذارند. در آن روزگار کار نسخه نویسی و پخش باز نوشته های دانشیک تنها در توان پادشاهان و فرمانروایان و بزرگان بود، دانشمندان از انجام چنین کاری ناتوان بودند. فردوسی نیزبا همۀ بزرگواری ناگزیر بود که شاهنامۀ خود را به سلطان محمود غزنوی پیشکش کند. افزون بر تنگدستیِ فرزانگان، در آن روزگار ارزش یک نوشته از دو راه شناخته می شد: نخست از راه ارج گذاری دانشمندان و سخن شناسان ( که شمارشان بسیار اندک بود)، و دوم از راه پذیرش دستگاه فرمانروایی! نکتۀ دیگری که نباید از یاد بُرد تنگدستی و فشار زندگی مردم در آن چرخه، به ویژه سالهای بسیار تنگ و بدهنجار برای مردم خراسان بود:
« دانۀ گندم به قیمت از مروارید در گذشت و سنبلۀ آسمان بر عزت سنبلۀ زمین حَسَد آوَرد... و کار به جایی رسید که در فرضۀ نیشابور، قُرب هزار آدمی هلاک شد و کس به غُسل و تکفین و تدفین ایشان فرا نمی رسید... و شدت آن محنت بدان رسید که مادر بچه می خورد ... و شوهر زن را می کُشت و می جوشانید و به اجزاء و اعضای او تزجّی و تغذّی می کرد، و مردم را از شوارع در می ربودند و می کُشتند و می خوردند... و از سگ و گربه و امثال آن هیچ نماند. (تاریخ یمینی رویه های 314 315 )
فردوسی در این سال هشتاد ساله بود و افزون بر پیری و ناتوانیِ تن، با تنگدستی و نداری هم دست و
پنجه نرم می کرد:
هوا پر خروش و زمین پر ز جوش
خُنُک آنکه دل شاد دارد به نوش
دِرَم دارد و نان و نقل و نبید[نبید= می]
سر گوسپندی تواند برید
مرا نیست خُرّم مر آن را که هست
ببخشای بر مردم تنگدست
در این گونه تنگناهای خانمانسوز، یگانه امید و پناه فرزانگان ایرانی همان نوشته هایشان بود، هنوز هم کم نیستند پژوهشگران ونویسندگانی که توان چاپ و پخش اندیشه ها و پژوهش های خود را ندارند، و چه گنجینه های کلان فرهنگی که برباد می روند.
بیرونی با دانشمندانی مانند پورسینا – خواجه نصیرالدین توسی- ابن هیثم- و ابو عُبید جوزانی هم روزگار بود. نشانه های فراوان از نامه نگاری ها و دیدارهای او با پورسینا بدست آمده که نشانگر گفتگوهای دانشیک میان آن دو دانشمند ایرانی هستند.
بیرونی پس از سالها کوشش در راه دانش اندوزی و دانش پراکنی ، سرانجام در روز آدینه دوم رجب سال 440 ماهشیدی در سن 78 سالگی چشم از جهان فرو بست.
از نامدارترین نامه های او آثار الباقیه عن القرون الخالیه (ماندمانهایی از سده های گذشته) است. بیرونی در این گرامی نامه به هم سنجی گاهنامه ها - فرهنگ ها - آیین های گوناگون- رایشگری(ریاضیات) – اختر ماری (نجوم) – کارنامۀ ایران – کارنامۀ بابل – کارنامۀ روم – جشن ها و شاد روزهای ایرانی، یونانی، یهودی، مسیحی، عربهای پیش از اسلام و عربهای مسلمان... و کند و کاو در شناخت دین یهود- آیین زرتشت – دین مانی – دین مندایی- دین مزدکی و... جز اینها پرداخته است.
آثار الباقیه از نخستین نوشته هایی است که بیرونی در سال 391 از خود برجای گذاشت. نسخه یی که از این نامه با دستنویس (ابن الکتوبی) در نامک سرای ادینبورگ، اسکاتلند نگاهداری می شود.
در سال 1390 استاد عزیزالله علیزاده کار برگردان این گرامی نامه بزبان فارسی را به پایان رساند و با همکاری نشر فردوس فرادست جویندگان دانش گذاشت.
روز چهاردهم شهریور، زادروز این بزرگمرد تاریخ اندیشه در سراسر جهان از سوی فرهنگیاران گرامی داشته می شود، جا دارد که ایرانیان در این زمینه پیشگام دیگران باشند.
تندیس دیگر از ابو ریحان بیرونی
پانویس:
کاووس پسر وشمگیر ، که تازی گویان او را قابوس می گویند، فرزند زیار دیلمی (نامور به شمس المعالی) از پادشاهان زیاری بود و بر گرگان و تبرستان فرمان می راند. در سال 403 کوچی ماهشیدی پرده دار ویژۀ خود را که مرد بی آزاری بود کُشت، سپاهیان از این آدمکشی بی جا به خشم آمدند و بر او شوریدند وبه زندن انداختند و پس از چندی کشتند.
ابو سعد آبی در تاریخ خود آورده است: در ماه ربیع الآخر سال 403 بر سر زبانها افتاد که کاووس مرده است و پس از آن خبر رسید که نمرده بلکه از پادشاهی افتاده است. سبب آن بود که در کشتن زیادهروی میکرد و در پادافره [مجازات] مرزی نمیشناخت جز گردن زدن و کشتن. فرقی هم نمیکرد حتیٰ اگر خویشاوند نزدیک بود یا از نزدیکان دولت. هیچکس از افراد مردم از سران سپاهش شکایتی نمیکرد مگر این که آن سردار را میکشت بیآن که پرس و جو کند که آیا آنچه میگویند راست است یا ناراست. سپاه و دیگران از کردارهای او به جان آمدند و بر جان خود بیمناک شدند. پس با یکدیگر در نهان رأی زدند و سوگند خوردند که او را به ناگاه فروگیرند. کاووس دژی ساخته بود بس استوار به نام شمر آباد و در آن میزیست و دست یافتن بدان دشوار بود. شبی به دژ حمله بردند ولی نتوانستند کاری کنند. اما میدانستند که فردا این راز گشوده خواهد شد و همه طعمه تیغ خواهند گشت.
پس سخن در انداختند که کاووس مرده است. با این خبر همه اسبها و مادیانش به غارت رفت و او نتوانست از آن جا که بود بگریزد. ابوالعباس غانمی را به همدستی با دسیسه گران متهم نمود و درجا کشت. سران سپاه فرزندش منوچهر را که در تبرستان بود، و پیشاپیش از ماجرا آگاه بود فراخواندند و گفتند اگر دیر بیاید دیگری را پادشاه میکنند. منوچهر به تندی به پایتخت آمد. این خبر به کاووس رسید و به ناچار با چند تن از آنان که به او وفادار مانده بودند رهسپار بستام شد ولی او را گرفتند و به دستور فرزندش به یکی از دژها به نام جناشک بردند و در سرما بدون پوشش مناسبی رهایش کردند. کاووس فریاد میزد: چیزی به من دهید هر چند جُل اسبی باشد، و پیاپی فریاد میزد تا این که از سرما مرد. اکنون منوچهر پادشاه بود و او را فلک المعالی لقب دادند.
پس از این رویدادها در ماه جمادیالثانی خبر مرگ او رسید و سوگواری بر پا شد. پیکر بی جان او را به گرکان بردند و در آرامگاه بزرگی که برای خود ساخته و هزینه بسیار برای آن کرده بود به خاک سپردند.
نوشته اند که کاووس در چامه سرایی و خوشنویسی به هر دو زبان پارسی و عربی سرآمد روزگار خود بود، ولی در خشونت و سنگدلی هم گوی پیشتازی از همۀ خشم آوران روزگار ربوده بود ابوریحان بیرونی چند سالی در دربار او بماند و نامۀ کلان خود (آثارالباقیه) را در سال 390 کوچی ماهشیدی در گرگان نوشت و به کاووس پیکش کرد.
چامه زیر از کاووس پسر وشمگیر است:
کار جهان سراسر آز است یا نیاز
من پیش دل نیارم آز و نیاز را
من هشت چیز را ز جهان بر گزیده ام
تا هم بدان گذارم عُمر دراز را
شعر و سرود و رود و می خوشگوار را
شترنگ و نرد و صید گه و یوز و باز را
میدان و گوی و بارگه و رزم و بزم را
اسب و سلاح و خود و دعا و نماز را
آرامگاه کاووس وشمگیر در استان گلستان
آلِ مأمون یا مأمونیان دودمانی ایرانی تبار بودند که کوتاه زمانی( از سال 385 کوچی ماهشید تا 404 =995 تا 1017 زایشی) بر خوارزم فرمان راندند. دستگاه فرمانروایی این خاندان ایرانی بدست محمود ترک تبار از میان برداشته شد. آل مأمون واپسین خاندان ایران تبارخوارزم بودند، خوارزمشاهیان همگی ترک تبار بودند.
محمد علی مددی در سال 1321 کوچی خورشیدی در روستای نوازن زاده شد. در دوازده سالگی مادر خود را از دست داد همراه با پدر و دیگر هموندان خانواده به تهران کوچید. در سال 1346 خورشیدی در آزمون کنکور دانشكده هنرهای زيبا بالاترین نمره را گرفت و برای آموختن هنر نگارگری و تندیس سازی راهی دانشگاه شد. مددی افزون بر برگزاری نمایشگاههایی از هنر خود در ایران، در کشورهای دیگر مانند فرانسه- ایتالیا – اسپانیا- کانادا نیز نمایشگاههای برپا کرده و هنر خود را به نمایش گذاشته است. نمونه های زیر از کارهای او هستند:
تندیس عطار نیشابوری در پارک ملت در سال 1370
تندیس نظامی گنجوی در پارک نظامی سال 1370
تندیس ابوریحان بیرونی در پارک لاله سال 1371
تندیس وحشی بافقی در پارک ملت سال 1372
تندیس جهان پهلوان تختی در میدان بهاران در سال 1373
یادبود شهیدان در شهرستان اسلام آباد
تندیس مجنون در پارک ساعی
بنمایه ها:
دانشنامه ی تاریخ - محمود طلوعی
تاریخ یمینی – ابوالبشر ناصح جردیاقانی
دایرة المعارف فارسی (مصاحب)
فرهنگنامه ایران Iranica Encyclopedia
دانشنامه ویکی پدیا